سنندج خبرنگار آفرینش
منطقه هورامان ناحیه ای کوهستانی واقع در استان های کرمانشاه و کردستان می باشد و از شمال به مریوان ، از جنوب به شهرستان جوانرود ، از غرب به کشور عراق و از شرق به ارتفاعات شاهو مرتبط است . بخش اعظم هورامان در استان کرمانشاه واقع شده و از نظر تقسیمات کشوری در محدوده شهرستان پاوه قرار دارد . آنچه که در این نوشته مورد اشاره قرار می گیرد ، عموما محدوده واقع در پاوه می باشد .
در مورد کلمه هورامانAwraman و وجه تسمیه آن ، نظرات گوناگون وجود دارد ، اما به نظر می رسد که اصل آن از کلمه هورامان به معنی بر افراشته و بلند باشد . منطقه هورامان به طور متوسط در ارتفاع 1600متری از سطح دریا قرار دارد و پاوه حدود 1700 متر ارتفاع دارد. پاوه یکی از شهرستان های تابعه استان کرمانشاه می باشد که طبق آخرین سرشماری جمعیتی حدود 70 هزار نفر جمعیت دارد . پاوه که اکنون در مرکزیت منطقه هورامان قراردارد، حدود 125 کیلومتری شمال غرب کرمانشاه واقع شده است . این شهرستان دارای 3 بخش نوسود ، باینگان و مرکزی و چندین دهستان است . تا اواخر دهه1330 شهرستان پاوه تابع استان کردستان بوده و از آن تاریخ تاکنون در محدوده استان کرمانشاه قرار گرفته است . بخش مهمی از این شهرستان یعنی جوانرود در سال 1369 به صورت شهرستان مستقلی از آن جدا شد . ناحیه هورامان یکی از نواحی تاریخی است و محل جنگ های متعددی میان نیروهای متخاصم از جمله در حمله اسکندر و جنگ های سپاه اسلام و ساسانیان بوده است . هنوز آثار تاریخی همچون مقبره پیرشالیار و بقایای آتشکده آتشگاه و مقبره سید عبیدالله معروف به کوسه هجیج در این ناحیه مشاهده می شوند . گویش بخش اعظم مردم منطقه به لهجه هورامی یکی از لهجه های متعدد زبان کردی است و شباهت زیادی به زبان اوستائی دارد . بخش قابل توجهی نیز به لهجه جافی یکی دیگر از گویشهای زبان کردی تکلم می کنند . مردم هورامان از نظر مذهبی عموما تابع دین اسلام و مذهب تسنن شاخه شافعی هستند و این وضع بعد از جنگ های ایران و عثمانی تثبیت شده ، با این حال طریقت های گوناگون مذهبی و عرفانی از جمله نقشبندینه ، قادری و غیره نیز در تاریخ هورامان نقش بازی کرده اند . بخش اعظم مردم (حدود 60 درصد) ساکن شهرهای پاوه ، نوسود ، نودشه و باینگان و بقیه در روستاها ساکن هستند . ترکیب جمعیتی منطقه عمدتا جوان است . باغداری و کشاورزی به شیوه سنتی و اشتغال در ادارات دولتی از جمله مشاغل عمده فعلی نیروی کار قلمداد می شوند .
نگاهی گذرا به فرهنگ و ادبیات هورامان
هورامان سرزمین ترانه های معطوف به طبیعت ، سرزمین شاعران طبیعت دوست ، سرزمین ادبیات شفاهی و نانوشته و سرزمین عرفان دوستان بوده است . متاسفانه هورامان بعلت صعب العبور بودن ، ارتباط چندانی زیادی با نواحی دیگر نداشته و همین امر نوعی ایزولاسیون اجتماعی و جغرافیایی را بر ساکنین آن تحمیل نموده است . با این حال ضرورت های زندگی این ارتباط را بیشتر نموده و وسعت بخشیده است . اگر تا دیروز مراودات مردم هورامان عمدتا با بخش های محدودی از کردستان عراق و ایران بوده ، اکنون تا مراکز و شهرهای عمده ایران و حتی اروپا و امریکا و استرالیا وسعت یافته است .
ترانه های هورامان
ترانه های هورامانی که در اصطلاح محلی به گورانی معروف هستند بسیار متعدد و متنوع است . این ترانه ها عمدتا موسیقی به همراه نداشته و فقط با صوت و آهنگ خوانده می شود ، مضمون بخشی از این ترانه ها را عشق و عرفان تشکیل می دهد . زن ، طبیعت ، مراد و همچنین عزیزان از دست رفته منشا بسیاری از ترانه ها و آوازهای فولکلوریک در هورامان می باشد . از معروف ترین این ترانه ها می توان به سیاچمانه و دره یانه اشاره کرد . ترانه های شاد و در اصطلاح محلی چپی معمولا همراه با رقص و در مراسم عروسی و شادی خوانده می شوند . آهنگ و شعر این ترانه ها متعلق به شخص خاصی نیست و نسل به نسل به نسل امروزی رسیده است . خوانندگان معروف این ترانه ها در حال حاضر افرادی چون عثمان و محمد حسین کیمنه ای ، جمیل نوسودی ، توفیق دزآوری ، فتح اله امینی می باشند . ترانه های غمگین یا هوره عموما در مراسم یاد عزیزان از دست رفته و توسط زنان خوانده می شود . ترانه های عرفانی عموما در تکیه ها و خانقاه ها و توسط پیروان طریقت قادری و نقشبندی خوانده می شود و اکثرا مضمون عرفانی و ندامت از کرده ها دارد. ترانه های دیگری مخصوص کودکان ، موسوم به لای لای ، ترانه مخصوص احشام مخصوصا هنگام دوشیدن ماده گاو موسوم به توی توی و ترانه مخصوص هنگام کار و فعالیت در میان مردم هورامان ، مخصوصا زنان رایج هستند.
موسیقی
در هورامان قدیم غیر از دف و نوعی نی که در اصطلاح محلی به آن لولی یا شمشال می گویند ، از آلات دیگری استفاده نشده است. این دو وسیله هم عموما در مراسم مذهبی کاربرد داشته است . با نی چندین نوع آهنگ نواخته می شود که معروف ترین آنها چمری و سحری می باشد.
شعر
در قیاس با سایر مناطق کردنشین شاید بتوان گفت که ; تعداد شاعران این منطقه بیشتر بوده است . مضمون شعر شاعران هورامان نیز عمدتا عاشقانه ، عرفانی و طبیعت دوستی است. از معروفترین شاعران این ناحیه می توان به مولوی تاوگوزی ، بیسارانی ، صیدی هورامی ، میرزا شفیع و میرزا عبدالقادر پاوه ای اشاره نمود .
جنگل مرخیل
این جنگل نیز به موازات جنگل بوزه قرار گرفته و تراکم زیادی دارد . جنگل مرخیل بر دامنه ارتفاعات ضلع غربی آتشگاه واقع شده است . برای دیدار از این جنگل می توان مسیرهای متفاوتی را انتخاب نمود ; مسیر اول ، جاده فرعی از جاده اصلی پاوه به نوسود در محلی به نام دوآب که به موازات سیروان ادامه دارد . مسیر دوم ، همان جاده باینگان به دروله می باشد که در نقطه ای به نام مرخیل منشعب می شود و به طرف غرب یا همان مسیر اول ادامه می یابد . مسیر سوم ، استفاده از جاده فرعی روستای دشه است که بعد از این روستا باید فاصله ای حدود 2 کیلومتر کوهنوردی نمود تا بر فراز قله آتشگاه مستقر شد . از آنجا چشم انداز این جنگل کاملا مشهود است . این جنگل نیز حفاظت شده می باشد . بخشی از این جنگل به نام وشکه ناو تراکم بیشتری دارد.
جنگل پلنگانه
این جنگل از نقطه ای به نام مله واقع بر جاده اصلی پاوه کرمانشاه شروع شده و بخش اعظم آن در دامنه ارتفاعات غربی شاهو قرار گرفته ، شاید به تعبیری دروازه اورامان منطقه مذکور باشد ، زیرا از این نقطه به بعد چشم انداز کوه ها و جنگل های اورامان در برابر دیده تازه واردین خودنمائی می کند . متاسفانه به علت حفاظت ناکافی و آسیب های وارد شده ، از تراکم و وسعت این جنگل کاسته شده است . غار قلعه و غار کاوات که متعاقبا در مورد آنها توضیح داده می شود در محدوده این جنگل قرار گرفته است.
جنگل تپه ول
این جنگل در دامنه شرقی و غربی کوه بالانتاش و در نزدیکی روستای دشه قرار دارد . تراکم و تنوع وسعت این جنگل نیز قابل توجه است . گرچه هنگام عبور از جاده اصلی پاوه به نوسود می توان بخش شرقی این جنگل را مشاهده نمود ، اما مشاهده آن از نزدیک (با استفاده از کوهنوردی مختصر) یا مشاهده آن بر فراز روستای دشه(قله به روژ) جذابیت خاصی دارد.
جنگل دامنه شرقی شاهو
این جنگل ها عمدتا در مسیر جاده (پاوه بل کامیاران) قرار گرفته و از وسعت و تراکم زیادی برخوردار هستند . جنگل مذکور از نزدیکی روستای داریان شروع شده و به طرف شرق تا حوالی روستای پالنگان ادامه پیدا می کند . روستای اسپریز که در دل این جنگل قرار گرفته و مقبره پیراسماعیل نیز در آنجا واقع شده ، یکی از نقاط دیدنی این مسیر می باشد.
غارها
در منطقه اورامان غارهای زیادی در دل کوه ها قرار گرفته است . این غارها که در اصطلاح محلی به مر معروف هستند ، در زمان های قدیم به عنوان پناهگاه مورد استفاده ساکنین بوده است . غارهای معروف این ناحیه عبارتند از :
غار قوری قلعه
این غار در نزدیکی روستایی به همین نام و در حدود کیلومتر 80 جاده کرمانشاه به پاوه واقع شده است . طبق نظر کارشناسان این غار بزرگ ترین غار آبی آسیا و طولانی ترین غار آبی ایران می باشد . طول این غار حدود 3140 متر است . این غار یکی از کم نظیرترین غارهای آهکی (آهک بیستون) بوده که از شکل پذیری ویژه ای برخوردار است . حدود 600 متر از این غار آماده بهره برداری شده و علاقمندان می توانند از آن دیدن کنند . نمای داخلی این غار هر بیننده ای را مسحور زیبایی های طبیعی خود خواهد کرد .
غار کاوات
این غار در نزدیکی روستای شبانکاره واقع شده است . غار کاوات نیز از نوع آبی است و فعلا تامین کننده بخش مهمی از آب شهر جوانرود می باشد . به همین دلیل در حال حاضر دیدن فضای داخلی غار امکان ندارد . اما دیدن مدخل غار و حوالی آن خالی از لطف نیست .
رودخانه ها
یکی از جلوه های طبیعی ناحیه اورامان ، وجود دره های پر پیچ و خم و عمیق و رودبارهای متعدد می باشد . در پایه هر کوهی دره ای عمیق و رودباری زیبا قرار دارد . از مجموع آب این چشمه ها و رودبارها دو رودخانه سیروان و لیله تشکیل می شوند که در نقطه ای به نام دروله در نزدیکی مرز ایران و عراق با هم تلاقی می نمایند .
رودخانه سیروان
سیروان مهم ترین و معروف ترین رودخانه ناحیه اورامان می باشد و مسیر نسبتا طولانی و پر پیچ و خمی دارد . این رودخانه در بخش غربی و شمال غربی اورامان قرار گرفته است . بخش اعظم آب رودخانه سیروان از چشمه های دامنه شرقی و غربی شاهو ، دامنه جنوبی و غربی کوسالان ، دامنه جنوبی دالانی و دامنه های آتشگاه و ماکوان تامین می شود . به علت عرض کم امکان قایق رانی در سیروان وجود ندارد . سیروان منطقه اورامان را به دو بخش تقسیم نموده و تنها راه ارتباطی مهم بین این دو بخش پل دوآب در حدود 25 کیلومتری شمال غربی پاوه می باشد . در کناره شمالی سیروان مقبره سلطان اسحاق در نزدیکی روستای شیرخان واقع شده است . سیروان بعد از طی مسیری طولانی با رودخانه لیلی تلاقی پیدا کرده و وارد کردستان عراق می شود.
رودخانه لیلی
این رودخانه در قیاس با سیروان دارای حجم آب کمتری است و آب آن از چشمه های دامنه جنوب غربی شاهو ، دامنه شرقی ماکوان و دامنه غربی کله خانی و بیزل تامین می شود . این رودخانه نیز مسیر پر پیچ و خمی دارد و در محلی به نام کلور در منتهی الیه ضلع غربی کوه بیزل با سیروان تلاقی پیدا می کند . در کناره های شرقی و غربی لیله روستاهای زیادی قرار گرفته که مهم ترین آنها روستای مزران می باشد .
آرامگاه سلطان اسحاق
آرامگاه سلطان اسحاق در مسیر جاده پاوه به نودشه درنزدیکی روستای نیسانه و در کنار ساحل رود سیروان قرار دارد . این آرامگاه بسیار مورد تکریم و احترام مردم استان و استان های همجوار است . از کرامات این شخصیت بی صدا بودن رودخانه خروشان سیروان در هنگام گذر از کنار این آرامگاه است سلطان اسحاق یکی از عرفای منطقه بوده که گروهی را برای احیا سنت ها و فرهنگ ایرانیان در برابر اعراب هدایت و رهبری کرده است . جاده ای فرعی از جاده اصلی پاوه به نوسود در نزدیکی روستای نیسانه جدا می شود و به زیارتگاه (در 40 کیلومتری شمال غربی پاوه) منتهی می شود . منظره رودخانه سیروان در این محل جذابیت خاصی دارد . آرامگاه سلطان اسحاق در مسیر جاده پاوه به نودشه در نزدیکی روستای نیسانه و در کنار ساحل رود سیروان قرار دارد . این آرامگاه بسیار مورد تکریم واحترام مردم استان و استان های همجوار است .
کوه شاهو
کوه شاهو بخشی از رشته کوه زاگرس است و مهم ترین و معروفترین کوه منطقه هورامان می باشد این کوه بلندترین کوه استان کرمانشاه است و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا حدود 3400 متر می باشد . شاهو در شرق ناحیه هورامان قرار گرفته و طول و عرض آن به ترتیب حدود 75 کیلومتر (از لب رودخانه سیروان در نزدیکی های روستای داریان تا شهر روانسر) و 15 کیلومتر (از پاوه تا دره ژاوه رود) می باشد . این کوه دارای قله معروفی چون زوالی (در نزدیکی پاوه) و نور (در نزدیکی های روستای داریان) است . شاهو دارای مراتع و چراگاه های فراوان و نیز هوارگاه های (ییلاق) متعدد ، که با صفاترین و معروف ترین آنها پیاز دول میشیاو و گاول هستند . تنوع گیاهی شاهو فوق العاده زیاد است و حدود 30 نوع گل و گیاه در ارتفاعات مختلف آن می رویند . برخی از این گیاهان خوراکی برخی معطر و بعضی سمی و تعدادی نیز دارای خواص درمانی هستند . تنوع جانوری شاهو نیز قابل توجه است ، اما متاسفانه به علت شکار بی رویه نسل برخی از جانوران از جمله کبک در حال انقراض می باشد . بنا به گفته پیشینیان قبلا در شاهو پلنگ مشاهده شده است . خرس ، روباه ، شغال ، گرگ از جمله جانوران موجود در شاهو هستند . جنس سنگ های شاهو عمدتا آهکی است . در دامنه ارتفاعات شاهو تعداد زیادی چشمه وجود دارند که تامین کننده آب کشاورزی و آب شرب شهرهای پاوه و روانسر و تعدادی از روستاهای منطقه می باشند.
کوه دالانی
این کوه در منتهی الیه شمال غرب هورامان قرار گرفته و شهر های نوسود و نودشه در دامنه آن واقع شده است . مسیر این جاده یکی از نقاط دیدنی و جاذبه های توریستی (مخصوصا در فصل بهار ) منطقه قلمدار می شود . بخشی از این جاده فعلا خاکی و در زمستان صعب العبور بوده و به علت بارش برف سنگین حدود 6ماه از سال کاملا مسدود است. کوه دالانی حدود 3200 متر ارتفاع دارد و بر فراز آن می توان بخش هایی ازخاک کردستان عراق (دشت شهر زور و شهر حلبچه) و شهر مریوان و دریاچه زریبار را مشاهده نمود . گردنه شمشی ، گردنه ملا ند ، گردنه کله برود الا و گردنه تته از گردنه های معروف و دیدنی این گذرگاه می باشد . آب شرب و کشاورزی شهرهای نوسود و نودشه و روستاهای اطراف از چشمه های دامنه دالانی تامین می شوند. چشمه معروف بل از منتهی الیه ضلع جنوبی دامنه دالانی بیرون می زند و از فاصله چند متری به رودخانه سیروان می ریزد.
