منطقه هورامان

منطقه هورامان ناحیه ای کوهستانی واقع در استانهای کرمانشاه و کردستان می باشد و حدود جغرافیائی آن به قرار زیر است از شمال به مریوان، از جنوب به شهرستان جوانرود ،از غرب به کشور عراق و از شرق به ارتفاعات شاهو. بخش اعظم هورامان در استان کرمانشاه واقع شده فعلا از نظر تقسیمات کشوری در محدود شهرستان پاوه قرار دارد. آنچه که در این نوشته مورد اشاره قرار می‌گیرد، عموماً محدوده واقع در شهرستان پاوه می باشد. در مورد کلمه هورامانAwramanو  وجه تسمیه آن نظرات گوناگون وجود دارد ، اما به نظر می رسد که اصل آن از کلمه هورامان به معنی بر افراشته و بلند باشد. منطقه هورامان به طور متوسط در ارتفاع 1600متری از سطح دریا قرار داشته و شهر پاوه حدود 1700 متر ارتفاع دارد. شهرستان پاوه یکی از شهرستانهای تابعه استان کرمانشاه می باشد که طبق آخرین سرشماری جمعیتی حدود 70 هزار نفر دارد. شهر پاوه که اکنون در مرکزیت منطقه هورامان قراردارد، در حدود 125 کیلومتری شمال غرب کرمانشاه واقع شده است. این شهرستان دارای 3 بخش نوسود، باینگان و مرکزی و چندین دهستان است. تا اواخر دهه1330 شهرستان پاوه تابع استان کردستان بوده و از آن تاریخ تاکنون در محدوده استان کرمانشاه قرار گرفته است. بخش مهمی از این شهرستان یعنی جوانرود در سال 1369 به صورت شهرستان مستقلی از آن جدا شد. ناحیه هورامان یکی از نواحی تاریخی است و محل جنگهای متعددی میان نیروهای متخاصم از جمله در حمله اسکندر و جنگهای سپاه اسلام و ساسانیان بوده است. هنوز آثاری تاریخی همچون مقبره پیرشالیار و بقایای آتشکده آتشگاه و مقبره سید عبیدالله معروف به کوسه هجیج در این ناحیه مشاهده می‌شوند.

 گویش بخش اعظم مردم منطقه به لهجه هورامی یکی از لهجه های متعدد زبان کردی است و شباهت زیادی به زبان اوستائی دارد. بخش قابل توجهی نیز به لهجه جافی یکی دیگر از گوشیهای زبان کردی تکلم می کنند. مردم هورامان از نظر مذهبی عموماً تابع دین اسلام و مذهب تسنن شاخه شافعی هستند. و این وضع بعد از جنگهای ایران و عثمانی تثبیت شده است؛ با این حال طریقت های گوناگون مذهبی و عرفانی از جمله نقشبندینه، قادری و غیره نیز در تاریخ هورامان نقش بازی کرده‌اند. بخش اعظم مردم)حدود 60 درصد ) ساکن شهرهای پاوه ،نوسود، نودشه و باینگان و بقیه در روستاها ساکن هستند. ترکیب جمعیتی منطقه عمدتاً جوان است. باغداری و کشاورزی به شیوه سنتی، بادلات مرزی (با کردستان عراق ) اشتغال در پرورش های در دست احداث در شهرهای دیگر ایران و اشتغال در ادارات دولتی از جمله مشاغل عمده فعلی نیروی کار قلمداد می شوند .

نگاهی گذرا به فرهنگ و ادبیات هورامان هورامان سرزمین ترانه‌های معطوف به طبیعت، سرزمین شاعران طبیعت دوست، سرزمین ادبیات شفاهی و نانوشته و سرزمین عرفان دوستان بوده است. متاسفانه هورامان بعلت صعب العبور بودن ارتباط چندانی زیادی با نواحی دیگر نداشته نداشته و همین امر نوعی ایزولاسیون اجتماعی و جغرافیایی را بر ساکنین آن تحمیل نموده است. با این حال ضرورت های زندگی این ارتباط را بیشتر نموده و وسعت بخشیده است . اگر تا دیروز مراودات مردم هورامان عمدتاً با بخش های محدودی از کردستان عراق و ایران بوده است ، اکنون تا مراکز و شهرهای عمده ایران و حتی اروپا و امریکا و استرالیا وسعت یافته است .

ترانه های هورامان ترانه‌های هورامانی که در اصطلاح محلی به گورانی معروفند بسیار متعدد و متنوع اند . این ترانه ها عمدتاً موسیقی به همراه نداشته و فقط با صوت و آهنگ خوانده می شود ، مضمون بخشی از این ترانه‌ها را عشق و عرفان تشکیل می‌دهد. زن،طبیعت و مراد و نیز عزیزان از دست رفته منشا بسیاری از ترانه ها و آوازهای فولکلوریک در هورامان می‌باشد. از معروفترین این ترانه‌ها می‌توان به سیاچمانه و دره‌یانه اشاره کرد.ترانه‌های شاد و در اصطلاح محلی چپی معمولاً همراه با رقص و در مراسم عروسی و شادی خوانده می‌شوند . آهنگ و شعر این ترانه‌ها متعلق به شخص خاصی نیست و سینه به سینه به نسل امروزی رسیده است.خوانندگان معروف این ترانه‌ها در حال حاضر افرادی چون عثمان و محمد حسین کیمنه‌ای ، جمیل نوسودی ، توفیق دزآوری ، فتح اله امینی می‌باشند .ترانه‌های غمگین یا هوره عموماً در مراسم یاد عزیزان از دست رفته و توسط زنان خوانده می شود . ترانه‌های عرفانی عموماً در تکیه‌ها و خانقاه‌ها و توسط پیروان طریقت قادری و نقشبندی خوانده می‌شود و اکثراً مضمون عرفانی و ندامت از کرده‌ها دارد . ترانه‌های دیگری از جمله مخصوص کودکان موسوم به لای لای ، ترانه مخصوص احشام مخصوصاً هنگام دوشیدن ماده‌گاو موسوم به توی توی و ترانه مخصوص هنگام کار و فعالیت در میان مردم هورامان ، مخصوصاً زنان رایج هستند. 

موسیقی در هورامان قدیم غیر از دف و نوعی نی که در اصطلاح محلی به آن لولی یا شمشال می‌گویند ، از آلات دیگری استفاده نشده است . این دو وسیله هم عموماً در مراسم مذهبی کاربرد داشته اند .با نی چندین نوع آهنگ نواخته می‌شود که معروفترین آنها چمری و سحری می‌باشد

شعر در قیاس با سایر مناطق کرد نشین شاید بتوان گفت که تعداد شاعران این منطقه بیشتر بوده است . مضمون شعر شاعران هورامان نیز عمدتاً عاشقانه، عرفانی و طبیعت دوستی است. از معروفترین شاعران این ناحیه می‌توان به مولوی تاوگوزی، بیسارانی، صیدی هورامی، میرزا شفیع و میرزا عبدالقادر پاوه‌ای اشاره نمود

چند بیتی شعر بئاخ په‌ی خه‌ڵوه‌تی بدیام وه بێ خه‌م سیوای تۆ دیده‌م، که‌س نه‌دیام وه چه‌م دڵ په‌ی دیدنت کام خه‌ڵوه‌ت سازۆ؟ تۆی دیده‌یچم بی مه‌ردم نمازۆ

----------------------------------------------------خه‌یلێوه‌ن خه‌ریک زاکه‌ی زه‌حمه‌تم به‌ڵکو وه ڕا بۆ به‌رشۆ عوسره‌تم فه‌ڵه‌ک وه به‌ختم مه‌گه‌س مه‌کیانۆ وه ڕاکه‌ی ڕه‌حمه‌ت هه‌م دیس مه‌ڕیانۆ
مامۆستا مه‌له‌وی

رقص و سما یا ذکر این دو در عین اینکه ماهیتاً متفاوتند و یکی جنبه دنیوی و شادی آور (رقص) و دیگر (ذکر) جنبه معنوی و عرفانی دارد اما از نظر ظاهر شباهت‌هایی با هم دارند رقص در هورامان انواع مختلف دارد و عمدتاً به صورت دسته جمعی اجرا می‌شود.

کوهها ناحیه هورامان ناحیه ای کوهستانی و پر برف و باران است هر چند که خشکسالی سه ساله اخیر را بی نصیب نکرده است اما در مجموع میزان بارندگی سسالانه حدود 900- 800ملیمتر می باشد بخش اعظم این بارش به صورت برف و در قلل و دامنه کوهها ورت می گیرد ارتفاع بلندترین قله مو سوم به زاولی حدود 3495متر از سطح دریا می باشد معروفترین کوههای منطقه که هر کدام دارای قله های متعدد نیز هستند عبارتند از :

کوه شاهو کوه شاهو بخشی از رشته کوه زاگرس است و مهمترین و معروفترین کوه منطقه هورامان است. این کوه شاهو بخشی از رشته کوه زاگرس است و مهمترین و معروفترین کوه منطقه هورامان. این کوه بلندترین کوه استان کرمانشاه و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا حدود 3400 متر است. شاهو در شرق ناحیه هورامان قرار گرفته و طول وعرض آن به ترتیب حدود 75 کیلومتر ( از لب رودخانه سیروان در نزدیکی های روستای داریان تا شهر روانسر) و 15 کیلومتر ( از شهر پاوه تادره ژاوه رود ) است. این کوه دارای قل معروفی چون زوالی( در نزدیکی شهر پاوه ) و نور ( در نزدیکی های روستای داریان ) است. شاهو دارای مراتع و چراگاه های فراوان و نیز هوارگاه های( ییلاق ) متعدد، که با صفا ترین و معروف ترین آنها پیاز دول، میشیاو و گاول هستند. تنوع گیاهی شاهو فوق العاده زیاد است و حدود 30نوع گل و گیاه در ارتفاعات مختلف آن رویش دارند. برخی از این گیاهان تعلیفی. تعدادی خوراکی برخی معطر و بعضی سمی و تعدادی نیز دارای خواص درمانی هستند. تنوع جانوری شاهو نیز قابل توجه است. متاسفانه به علت شکار بی رویه نسل برخی از جانوران از جمله کبک در حال انقراض می باشد بنا به گفته پیشینیان قبلا در شاهو پلنگ مشاهده شده است. خرس،روباه، شغال، گرگ از جمله جانوران موجود در شاهو هستند. جنس سنگهای شاهو عمدتا آهکی است. در دامنه ارتفاعات شاهو تعداد زیادی چشمه وجود دارند که تامین کننده آب کشاورزی و مشروب شهر های پاوه و روانسر و تعدادی روستاهای منطقه می باشند.

کوه دالانی

این کوه در منتهی الیه شمال غرب هورامان قرار گرفته و شهر های نوسود و نودشه در دامنه ان واقع شده اند.جادهای که شهر نوسود را به شهر مریوان متصل می کند از دامنه وبر فراز این کوه گذر می کند. مسیر این جاده یکی از نقاط دیدنی و جاذبه‌های توریستی (مخصوصا در فصل بهار ) منطقه قلمداد می شود بخشی از این جاده فعلا خاکی و در زمستان صعب العبور بوده و به علت بارش برف سنگین حدود 6ماه از سال کاملا مسدود است. کوه دالانی حدود 3200 متر ارتفاع دارد و بر فراز آن می توان بخش هائی ازخاک کردستان عراق( دشت شهر زور و شهر حلبچه ( و شهر مریوان و دریاچه زریبار را مشاهده نمود . گردنه شمشی گردنه مل اند و گردنه کله برود الا و گردنه تته از گردنه‌های معروف و دیدندی این گذرگاه می باشد. آب مشروب و کشاورزی ( باغداری ) شهر های نوسود و نودشه و روستاهای اطراف از چشمه های دامنه دالانی تامین می شوند. چشمه معروف بل از منتهی الیه ضلع جنوبی دامنه دالانی بیرون می زند و از فاصله چند متری به رودخانه سیروان می ریزد. بردامنه های شرقی این کوه هوارگه های) با  صفائی نظیر کراویه دول قرار گرفته اند               

کوه آتشگاه این کوه در غرب و جنوب غرب شهر پاوه واقع شده و بر دامنه غربی آن شهر باینگان قرار گرفته است . بر اساس نوشته های تاریخی محل یکی از آتشکده های دور قبل از اسلام است که وجه تسمیه آن نیز گویای این موضوع می باشد. ارتفاع آتشکده حدود 2500 متر است. بر فراز آتشگاه چشم انداز شهر پاوه (مخصوصاً در شب) منظرهای دیدنی و جالب می باشد. در دامنه های غربی و شمال غربی آتشگاه هوراگه‌های‌(ییلاق) باصفا و خوش آب و هوائی قرار دارند که می توان به کردند ، سردانی و ویراش اشاره نمود

کوه ماکوان این کوه در بخش جنوب غربی هورامان و در موازات کوه آتشگاه قرار دارد. ماکوان با ارتفاع حدود 2700 متر روبروی شهر باینگان قرار گرفته است و بر دامنه های غربی و شرقی آن درختان جنگلی انبوهی روئیده اند. جاده ای خاکی از شهر های کوچک باینگان به طرف هوارگه های موجود بر ماکوان کشیده شده است که خاکی وصعب العبور می باشد. تفر جگاه شوی سر بر دامنه ماکوان قرارگرفته است که بسیار جالب و زیبا است چشمه معروف سپیاو ،که تا اواخر اردیبهشت آبدهی دارد ، بر دامنه ماکوان و در نزدیکی دهی به همین نام قرار گرفته است. بر فراز ماکوان بخش اعظم چشم اندازها و کوههای هورامان و نیز کوههای دورتری نظیر دالاهو و به‌مو قابل مشاهده اند.

کوه کوسالان این کوه در بخش شمالی هورامان در موازات شاهو و دالانی است ارتفاع کو سالان در حدود ارتفاع دالانی می باشد در حقیقت این سه کوه مثلثی را تشکیل می دهند که کوسالان ضلع شمالی ، شاهو ضلع جنوبی و دالانی ضلع جنوب غربی آن را می سازد

جنگلها هر چند که بخش قابل توجهی از منطقه اورامان را کوههای مرتفع و پر برف تشکیل می دهد اما در ارتفاعات پائین تر و در دامنه همین کوهها جنگلهای متراکم نسبتا وسیعی وجود دارند پوشش جنگلی این ناحیه نظیر پوشش عمومی رشته کوه زاگرس می باشد و عمدتا از درختان بلوط است درختان دیگری مانند بنه گلابی وحشی (امرود) زالزالک نیز به تعداد قابل توجهی یافت می شود این جنگلها سنتاً تامین کننده سوخت زمستانی اهالی منطقه بوده‌اند به همین علت آسیب های زیادی را متحمل شده و از وسعت آنها کاسته شده است مهمترین جنگلهای منطقه عبارتند از

جنگل بوزه یا بوزین این جنگل بر دامنه های کوههای کویله و ماکوان قرار دارد و از وسعت و تراکم زیادی برخوردار است گر چه از نظر اسم گذاری محلی جنگل بوزه فقط به بخشی کوچکی از جنگلهای دامنه ماکون و کویله اطلاق می شود و گر چه این جنگل در هر محلی نام مخصوص به خود دارد اما برای سهولت و به علت قرار گرفتن همه این جنگلها در یک مسیر (جاده باینگان تا تا نزدیکی های مرز ایران و عراق در روستایدروله )و نیز شباهت تنوع درختان در اینجا مجموع این جنگلها را به همان نام جنگل بوزه یا بوزین مینامیم این جنگل زیستگاه کوچکترین گوزن جهان مو سوم به شاکو یا به اصطلاح محلی فیله گیجه می باشد و فعلا در جرگه جنگلهای حفاظت شده قرار گرفته است.

جنگل مرخیل این جنگل نیز به موازات جنگل بوزه قرار گرفته و تراکم زیادی دارد. جنگل مرخیل بر دامنه ارتفاعات ضلع غربی آتشگاه واقع شده است. برای دیدار از این جنگل می توان مسیرهای متفاوتی را انتخاب نمود: مسیر اول، جاده فرعی از جاده اصلی پاوه به نوسود در محلی به نام دوآب که به موزات سیروان ادامه دارد. مسیر دوم، همان جاده باینگان به دروله میباشد که در نقطهای به نام مرخیل منشعب می شود و به طرف غرب یا همان مسیر اول ادامه می یابد. مسیر سوم، استفاده از جاده فرعی روستای دشه است که بعد از این روستا باید فاصله ای حدود 2 کیلومتر کو هنو ردی نمود تا بر فراز قله آتشگاه مستقر شد. از آنجا چشم انداز این جنگل کاملا مشهود است. این جنگل نیز حفاظت شده می باشد. بخشی از این جنگل به نام وشکه ناو تراکم بیشتری دارد.

جنگل پلنگانه این جنگل از نقطه ای به نام مله واقع بر جاده اصلی پاوه-کرمانشاه شروع شده و بخش اعظم آن در دامنه ارتفاعات غربی شاهو قرار گرفته است. شاید به تعبیری دروازه اورامان منطقه مذکور باشد، زیرا از این نقطه به بعد چشم انداز کوهها وجنگلهای اورامان در برابر دیده تازه واردین خود نمائی می کند. متاسفانه بعلت حفاظت ناکافی و آسیب های وارده از تراکم و وسعت این جنگل کاسته شده است. غار قلعه و غار کاوات که متعاقبا در مورد آنها توضیح داده میشود در محدوده این جنگل قرار گرفته اند.

جنگل تپه ول این جنگل در دامنه شرقی و غربی کوه بالانتاش و در نزدیکی روستای دشه قرار دارد . تراکم و تنوع وسعت این جنگل نیز قابل توجه است. گرچه هنگام عبور از جاده اصلی پاوه به نوسود می توان بخش شرقی این جنگل را مشاهده نمود، اما مشاهده آن از نزدیک ( با استفاده از کوهنوردی مختصر ) یا مشاهده آن بر فراز روستای دشه( قله به روژ ) جذابیت خاصی دارد.

جنگل دامنه شرقی شاهو این جنگلها عمدتا در مسیر جاده (پاوه بل کامیاران) قرار گرفته و از وسعت وتراکم زیادی برخوردارند . جنگل مذکور از نزدیکی روستای داریان شروع شده و به طرف شرق تا حوالی روستای پالنگان ادامه پیدا می کند روستای اسپریز که در دل این جنگل قرار گرفته ومقبره پیر اسماعیل نیز در آنجا واقع شده است، یکی از نقاط دیدنی این مسیر می باشد.

غارها در منطقه اورامان غارهای زیادی در دل کوهها قرار گرفته‌اند . این غارها که در اصطلاح محلی به مر معروفند، در زمانهای قدیم به عنوان پناهگاه مورد استفاده ساکنین بوده است . غارهای معروف این ناحیه عبارتند از :

غار قوری قلعه این غار در نزدیکی روستایی به همین نام و در حدود کیلومتر 80 جاده کرمانشاه به پاوه واقع شده است. طبق نظر کارشناسان این غار بزرگترین غار آبی آسیا و طولانی‌ترین غار آبی ایران می‌باشد . طول این غار حدود 3140 متر است . این غار یکی از کم نظیرترین غارهای آهکی (آهک بیستون) بوده که از شکل پذیری ویژه‌ای برخوردار است . حدود 600 متر از این غار آماده بهره‌برداری شده و علاقمندان می‌توانند از آن دیدن کنند . نمای داخلی این غار بسیار و دیدنی است و هر بیننده‌ای را مسحور زیبایی‌های طبیعی خود خواهد کرد .

غار کاوات این غار در نزدیکی روستای شبانکاره واقع شده است . غار کاوات نیز از نوع آبی است و فعلاً تامین کننده بخش مهمی از آب شهر جوانرود می‌باشد . بهمین دلیل در حال حاضر دیدن فضای داخلی غار امکان ندارد . اما دیدن مدخل غار و حوالی آن خالی از لطف نیست .

رودخانه‌ها یکی از جلوه‌های طبیعی ناحیه اورامان ، وجود دره‌های پر پیچ و خم و عمیق و رودبارهای متعدد میباشد. در پایه هر کوهی دره‌ای عمیق و رودباری زیبا قرار دارد . از مجموع آب این چشمه‌‌ها و رودبارها دو رودخانة سیروان و لیله تشکیل می‌شوند که در نقطه‌ای به نام دروله در نزدیکی مرز ایران و عراق با هم تلاقی می‌نمایند .

رودخانه سیروان سیروان مهمترین و معروفترین رودخانه ناحیه اورامان می‌باشد و مسیر نسبتاً طولانی و پر پیچ و خمی دارد . این رودخانه در بخش غربی و شمال غربی اورامان قرار گرفته است . بخش اعظم آب رودخانه سیروان از چشمه‌‌های دامنه شرقی و غربی شاهو ، دامنه جنوبی و غربی کوسالان ، دامنه جنوبی دالانی و دامنه های آتشگاه و ماکوان تامین می‌گردد . به علت عرض کم امکان قایق رانی در سیروان وجود ندارد .سیروان منطقه اورامان را به دو بخش تقسیم نموده است و تنها راه ارتباطی مهم بین این دو بخش پل دوآب در حدود 25 کیلومتری شمال غربی پاوه می‌باشد .در کناره شمالی سیروان مقبره سلطان اسحاق در نزدیکی روستای شیرخان واقع شده است . سیروان بعد از طی مسیری طولانی با رودخانه لیلی تلاقی پیدا کرده و وارد کردستان عراق می‌شود.

رودخانه لیلی این رودخانه در قیاس با سیروان دارای حجم آب کمتری است و آب آن از چشمه‌‌های دامنه جنوب‌غربی شاهو ، دامنه شرقی ماکوان و دمنه غربی کله‌خانی و بیزل تامین می‌شود . این رودخانه نیز مسیر پر پیچ و خمی دارد و در محلی به نام کلور در منتهی الیه ضلع غربی کوه بیزل با سیروان تلاقی پیدا می‌کند . در کناره‌های شرقی و غربی لیله روستاهای زیادی قرار گرفته‌اند که مهمترین آنها روستای مزران می‌باشد .

آرامگاه سلطان اسحاق آرامگاه سلطان اسحاق در مسیر جاده پاوه به نودشه درنزدیکی روستای نیسانه ودر کنار ساحل رود سیروان قرار دارد . این آرامگاه بسیار مورد تکریم واحترام مردم استان و استانهای همجوار است. ازکرامات این شخصیت بی صدا بودن رودخانه خروشان سیروان در هنگام گذر از کنار این آرامگاه است سلطان اسحاق یکی از عرفای منطقه بوده است که گروهی را برای احیا سنتها و فرهنگ ایرانیان در برابر اعراب هدایت و رهبری کرده است.جاده ای فرعی از جادهی اصلی پاوه به نوسود در نزدیکی روستای نیسانه جدا می شود و به زیارتگاه (در 40 کیلومتری شمال غربی پاوه) منتهی می گردد . منظره رودخانه سیروان دراین محل جذابیت خاصی دارد. آرامگاه سلطان اسحاق در مسیر جاده پاوه به نودشه درنزدیکی روستای نیسانه ودر کنار ساحل رود سیروان قرار دارد . این آرامگاه بسیار مورد تکریم واحترام مردم استان و استانهای همجوار است. ازکرامات این شخصیت بی صدا بودن رودخانه خروشان سیروان در هنگام گذر از کنار این آرامگاه است. سلطان اسحاق یکی از عرفای منطقه بوده است که گروهی را برای احیا سنتها و فرهنگ ایرانیان در برابر اعراب هدایت و رهبری کرده است.جاده ای فرعی از جادهی اصلی پاوه به نوسود در نزدیکی روستای نیسانه جدا می شود و به زیارتگاه (در 40 کیلومتری شمال غربی پاوه) منتهی می گردد . منظره رودخانه سیروان دراین محل جذابیت خاصی دارد.